Table of Contents
નોંધ: આ બ્લોગ એક બાહ્ય બ્લોગર દ્વારા લખવામાં આવ્યો છે. આ પોસ્ટની અંદર વ્યક્ત કરેલા મંતવ્યો અને અભિપ્રાયો ફક્ત લેખકના છે.
ભારતમાં ક્રિપ્ટો દ્રશ્ય હજી પણ તેના પ્રારંભિક તબક્કામાં છે. નીતિ નિર્માતાઓ હજી પણ આ જગ્યામાં નિયમન કેવી રીતે લાવવું તે શોધી રહ્યા છે, ત્યારે ભારતીય નાગરિકોએ ક્રિપ્ટોમાં રોકાણ કરવામાં સ્પષ્ટ રસ દાખવ્યો છે, જે વપરાશકર્તાઓની સંખ્યા પરથી સ્પષ્ટ થાય છે.
“ભારતમાં અંદાજિત 10 મિલિયન ક્રિપ્ટો કરન્સી વપરાશકર્તાઓ છે, અને વૈશ્વિક સ્તરે તે 100 મિલિયન હશે.”
બિઝનેસ લાઇન (માર્ચ 2021)
તો, જ્યાં સુધી નિયમનકારી મોરચે થોડી વધુ સ્પષ્ટતા ન થાય ત્યાં સુધી ક્રિપ્ટોમાં વ્યવહારો પર કર કેવી રીતે લાગવો જોઈએ? કરવેરાના પાસામાં ઊંડા ઊતરતા પહેલા, ચાલો જોઈએ કે દેશમાં ક્રિપ્ટો કેવી રીતે જોવામાં આવે છે.
ક્રિપ્ટોની ધારણા
આજે, ઘણા લોકો ક્રિપ્ટોને રોકાણ માટે વ્યવહારુ સંપત્તિ વર્ગ તરીકે જુએ છે. તેના ધારક અને નીતિ નિર્માતાઓ દ્વારા ક્રિપ્ટોની ધારણા તેના કરવેરામાં નોંધપાત્ર ભૂમિકા ભજવે છે. શ્રી અનુરાગ સિંહ ઠાકુર (માહિતી અને પ્રસારણ મંત્રાલય)એ એમ પણ કહ્યું છે કે ,”ક્રિપ્ટો કરન્સી/સંપત્તિના હસ્તાંતરણને પરિણામે થતા લાભો આવકના મથાળા હેઠળ કરને આધિન છે, જે તેના હોલ્ડિંગની પ્રકૃતિ પર આધારિત છે.”
કર કાયદાઓ શું કહે છે?
કરવેરા 2 સ્વરૂપોમાં હોઈ શકે છે: પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ. સીધા કરવેરા માટે સૌથી સંબંધિત કાયદો આવકવેરા અધિનિયમ, 1961 છે. પરોક્ષ કરવેરા માટે, પ્રચલિત કાયદાઓ સેન્ટ્રલ ગુડ્સ એન્ડ સર્વિસ ટેક્સ (સીજીએસટી) એક્ટ, 2017 અને તેના રાજ્ય/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશના સમકક્ષો છે. ચાલો આપણે આનું વિગતવાર વિશ્લેષણ કરીએ:
આવકવેરા કાયદાની તુલનામાં ક્રિપ્ટો
જે કોઈએ ભારતીય કરવેરાનો અભ્યાસ કર્યો છે તે તમને કહેશે કે પગાર, હાઉસ પ્રોપર્ટી, બિઝનેસ (અથવા વ્યવસાય), કેપિટલ ગેઇન અને અન્ય સ્ત્રોતો એમ આવકના પાંચ હેડ (મથાળા) છે. નોંધ કરો કે કોઈ પણ કર કાયદામાં ક્યાંય ‘ક્રિપ્ટો’ અથવા ‘ક્રિપ્ટો કરન્સી’ શબ્દોનો ઉપયોગ કરવામાં આવી રહ્યો નથી. મોટાભાગના લોકો ક્રિપ્ટોને રોકાણના સાધન તરીકે જુએ છે, તેથી ચાલો આપણે સૌ પ્રથમ આવકવેરા કાયદાના મૂડી નફાના પાસાનું વિશ્લેષણ કરીએ.
કેપિટલ ગેઇન:
મૂડી નફાની ચાર્જિંગ કલમ, આવકવેરા અધિનિયમ, 1961ની કલમ 45, ‘મૂડી સંપત્તિ’ના હસ્તાંતરણથી ઉદ્ભવતા નફા અથવા લાભ પર કર વસૂલે છે. કલમ 2(14), ‘મૂડી સંપત્તિ’ શબ્દની વ્યાખ્યામાં જણાવે છે કે તેમાં “… કોઈ પણ પ્રકારની સંપત્તિ આકારણી દ્વારા રાખવામાં આવે છે, પછી તે તેના વ્યવસાય અથવા વ્યવસાય સાથે સંકળાયેલી હોય કે ન હોય.”. કારણ કે તે ચાર્જેબિલિટીના માપદંડને સંતોષે છે, ચાલો આપણે કરની ગણતરી સાથે આગળ વધીએ. મૂડી નફાની ગણતરી સામાન્ય રીતે નીચેની રેખાઓ સાથે હશે:
| વેચાણ સંબંધી વિચારણા | |
| (-) | વેચાણના સંદર્ભમાં સંપૂર્ણપણે ખર્ચ કરવામાં આવે છે |
| નેટ વેચાણ સંબંધી વિચારણા | |
| (-) | (અનુક્રમિત) સંપાદનની કિંમત |
| (-) | (અનુક્રમિત) સુધારણાની કિંમત |
| મૂડી નફો |
| Sale Consideration | |
| (-) | Expenditure wholly incurred in connection with the sale |
| Net Sale Consideration | |
| (-) | (Indexed) Cost of Acquisition |
| (-) | (Indexed) Cost of Improvement |
| Capital Gains |
વેચાણના સંદર્ભમાં ખર્ચ સામાન્ય રીતે બ્રોકરેજની પ્રકૃતિમાં હશે, જો કોઈ હોય તો, ક્રિપ્ટો એક્સચેન્જ દ્વારા વસૂલવામાં આવે છે. ક્રિપ્ટોના કિસ્સામાં સુધારણાનો કોઈ ખર્ચ હોઈ શકે નહીં. ઇન્ડેક્સેશન લાભ ત્યારે જ ઉપલબ્ધ થશે જ્યારે હોલ્ડિંગ સમયગાળો 3 વર્ષથી વધુ (લાંબા ગાળાનો) હોય. ટૂંકા ગાળાનો કેપિટલ ગેઇન ટેક્સ લાગુ સ્લેબ દરે ચાર્જ કરી શકાય છે, જ્યારે લાંબા ગાળાનો કેપિટલ ગેઇન ટેક્સ 20 ટકાના ફ્લેટ દરે ચાર્જ કરી શકાય તેમ છે.
જો તમે ક્રિપ્ટો ખરીદવાને બદલે તેનું માઇન કર્યું હોત તો? શું સંપાદનની સ્પષ્ટ રીતે નિર્ધારિત કિંમત હશે? નફાકારક રીતે ક્રિપ્ટો નું ખાણકામ કરવા માટે દેખીતી રીતે નોંધપાત્ર હાર્ડવેર, વીજળી અને અન્ય ખર્ચની જરૂર પડે છે. શું આ ખર્ચને સંપાદનની કિંમત તરીકે લઈ શકાય છે? શું તમે આવા ખર્ચની સચોટ ગણતરી કરી શકો છો? જો આપણે સીઆઈટી વિરુદ્ધ બી.સી. શ્રીનિવાસ શેટ્ટી (1981) માં માનનીય સુપ્રીમ કોર્ટના તર્કનો ઉપયોગ કરીએ તો એવું તારણ કાઢી શકાય છે કે સંપાદનનો ખર્ચ યોગ્ય રીતે જાણી શકાય તો જ કલમ 48ની જોગવાઈઓ (મૂડી નફાની ગણતરી માટે) લાગુ કરવી શક્ય છે. ક્રિપ્ટોના ખાણકામના કિસ્સામાં સંપાદનનો ખર્ચ સચોટ રીતે નક્કી કરવો શક્ય ન હોવાથી તે મૂડી નફા કર માટે ચાર્જ કરી શકાય તેમ ન હોવું જોઈએ.
વ્યવસાય:
અગાઉ જણાવ્યા મુજબ, ક્રિપ્ટોને નફાકારક રીતે ખાણકામ કરવા માટે, જરૂરી માળખાગત સુવિધાઓમાં નોંધપાત્ર રોકાણની જરૂર છે. જો તમે આવું રોકાણ હાથ ધર્યું હોય, તો શું હજી પણ એવું કહી શકાય કે તમારી પાસે જે ક્રિપ્ટો છે તે માત્ર રોકાણનું એક સ્વરૂપ છે? આ આપણને બીજા પરિપ્રેક્ષ્યમાં લાવે છે, એટલે કે, કરદાતા ક્રિપ્ટો (ખાણકામ સહિત) ખરીદવા અને વેચવાના વ્યવસાયમાં રોકાયેલો છે. આવા વ્યવસાયમાંથી થતી આવક ‘નફા અને વ્યવસાય અથવા વ્યવસાયમાંથી લાભ’ માથા હેઠળ ચાર્જ કરી શકાય તેવી હશે, અને ગણતરી પ્રમાણમાં સીધી છે – ક્રિપ્ટોને તમારી માલ સુચિ તરીકે ગણો અને કાયદાની સંબંધિત જોગવાઈઓ અનુસાર તમારા વ્યવસાયના ચોખ્ખા નફાની ગણતરી કરો.
અન્ય સ્ત્રોતો:
જો તમે તમારા ક્રિપ્ટો પોર્ટફોલિયોને તમારી મૂડી સંપત્તિ અથવા તમારા વ્યવસાય તરીકે ન જુઓ, તો પણ તમે તેમાંથી જે પણ આવક મેળવશો તે આવકના બાકી રહેલા મથાળામાં કરપાત્ર રહેશે – ‘અન્ય સ્ત્રોતોમાંથી આવક.’ લાગુ સ્લેબ દરો પર કર ચાર્જ પાત્ર રહેશે.
જીએસટી કાયદાની તુલનામાં ક્રિપ્ટો
સીજીએસટી એક્ટ, કલમ 9ની ચાર્જિંગ કલમમાં જણાવાયું છે કે સેન્ટ્રલ જીએસટી ‘માલ’ અથવા ‘સેવાઓ’ અથવા બંનેના તમામ આંતર-રાજ્ય ‘પુરવઠા’ પર વસૂલવામાં આવશે. આમ ક્રિપ્ટો સંબંધિત વ્યવહારો જીએસટીના દાયરામાં રહેવા માટે તે ‘માલ’ અથવા ‘સેવાઓ’નો ‘પુરવઠો’ હોવો જોઈએ. સીજીએસટી કાયદો કલમ 7 હેઠળ ‘પુરવઠા’ની સર્વસમાવેશક વ્યાખ્યા પ્રદાન કરે છે, જે નીચેના પરિબળો પર આધારિત છે:
- તેમાં ‘સપ્લાય’ હોવો જોઈએ (તેમાં વેચાણ, ટ્રાન્સફર, લાઇસન્સ, એક્સચેન્જ, ભાડા, લીઝ વગેરેનો સમાવેશ થાય છે).
- તેમાં એક કરાર હોવો જોઈએ (મૌખિક, લેખિત, મૌન, ગર્ભિત વગેરે હોઈ શકે છે).
- અવેજ માટે
- વ્યક્તિ દ્વારા
- વ્યવસાય દરમિયાન કે આગળ વધારવામાં
ક્રિપ્ટો ખરીદવા અને વેચવાની ક્રિયા ઉપર જણાવેલા તમામ માપદંડોને પૂર્ણ કરશે. હવે જોવાનું એ છે કે ક્રિપ્ટો કાં તો ‘માલ’ અથવા ‘સેવાઓ’ હશે. આ કાયદામાં “માલ” શબ્દની વ્યાખ્યામાં શામેલ છે: “…. પૈસા અને સિક્યોરિટીઝ સિવાયની દરેક પ્રકારની જંગમ મિલકત…” અને સેવાઓની વ્યાખ્યામાં શામેલ છે: “…. માલ, પૈસા અને સિક્યોરિટીઝ સિવાય બીજું કંઈ પણ…” આમ, ક્રિપ્ટોને સીજીએસટી એક્ટ, 2017 હેઠળ આપવામાં આવેલી ‘સેવાઓ’ની વ્યાખ્યા હેઠળ આવરી લેવામાં આવશે.
ઉપરોક્ત આધારે એવું તારણ કાઢી શકાય છે કે ક્રિપ્ટો ટ્રાન્ઝેક્શન જીએસટી ને પાત્ર છે. લાગુ કરદર સેવાઓ માટે ઉપયોગમાં લેવાતો 18% નો બાકીકર દર હશે. જોકે સામાન્ય રીતે જીએસટીના કાયદા હેઠળ નોંધણી માટે વ્યક્તિ જવાબદાર હોય છે, ત્યારે જ તેનું કુલ ટર્નઓવર 20 લાખ રૂપિયાથી વધુ હોય.
ક્રિપ્ટો માઇનિંગનો પ્રશ્ન ઉભો રહે છે. ક્રિપ્ટો માઇનિંગ એ જટિલ ક્રિપ્ટોગ્રાફિક સમીકરણોને હલ કરવાની પ્રક્રિયા છે જે બ્લોકચેઇન નેટવર્કમાં ક્રિપ્ટો ટ્રાન્ઝેક્શનની ચકાસણી અને પ્રવેશ તરફ દોરી જાય છે. ખાણકામ વિશે વધુ માહિતી અહીં મેળવી શકાય છે.તેથી અહીં, તમે ક્રિપ્ટો માઇનિંગની સેવા પ્રદાન કરી રહ્યા છો અને તેના માટે બ્લોકચેઇન નેટવર્ક દ્વારા પણ આપવામાં આવી રહ્યા છે. તેને જીએસટીને ચાર્જ કરી શકાય તેવી સેવાના બાહ્ય પુરવઠા તરીકે જોઈ શકાય છે. તેના માટે અવેજ દેખીતી રીતે ‘પ્રકારની’ (ક્રિપ્ટો) હશે, અને કાયદાએ આવા કિસ્સાઓમાં પુરવઠાના મૂલ્યની ગણતરી કરવાની પ્રક્રિયાઓ નક્કી કરી છે.
નજીકનું ભવિષ્ય
તે એકદમ સ્પષ્ટ છે કે #IndiaWantsCrypto એટલે કે ભારતના લોકોને ક્રિપ્ટો જોઈએ છે. આગળ જતાં કદાચ તેના કરવેરાના સંદર્ભમાં કાયદામાં થોડી વધુ સ્પષ્ટતા પ્રદાન કરવાની જરૂર પડશે. ક્રિપ્ટોની જાહેર ધારણાને રોકાણના સાધન તરીકે જોતાં, જો આવકવેરા કાયદાઓ હેઠળ સમાન અભિપ્રાય લેવામાં આવે તો, તેને તેના પોતાના વિશેષ કર દર સાથે મૂડી સંપત્તિ તરીકે ગણવામાં આવી શકે છે. એ જ રીતે જીએસટીના કાયદા હેઠળ જો ક્રિપ્ટો સાથે અન્ય સિક્યોરિટીઝ જેમ કે શેર, ડિબેન્ચર વગેરેની સમકક્ષ વર્તન કરી શકાય તો તેને માત્ર ક્રિપ્ટો ખરીદવા અને વેચવાની હદ સુધી જીએસટીના કાર્યક્ષેત્રથી દૂર રાખી શકાય છે.
અસ્વીકરણ: ક્રિપ્ટોકરન્સી એ કાનૂની ટેન્ડર નથી અને હાલમાં તે અનિયંત્રિત છે. કૃપા કરીને ખાતરી કરો કે તમે ક્રિપ્ટોકરન્સીનું વેપાર કરતી વખતે પૂરતું જોખમ મૂલ્યાંકન કરો છો કારણ કે તે ઘણી વખત ઊંચી કિંમતની અસ્થિરતાને આધીન હોય છે. આ વિભાગમાં આપેલી માહિતી કોઈપણ રોકાણ સલાહ અથવા WazirX ની સત્તાવાર સ્થિતિનું પ્રતિનિધિત્વ કરતી નથી. WazirX આ બ્લોગ પોસ્ટને કોઈપણ સમયે અને કોઈપણ કારણોસર પૂર્વ સૂચના આપ્યા વિના સુધારવા અથવા બદલવાનો તેની સંપૂર્ણ વિવેકબુદ્ધિથી અધિકાર અનામત રાખે છે.
